BORÇLAR VE EKONOMÄ°K ÇIKMAZ
Ersin DEDEKOCA
Merkezi Yönetim Bütçesi (MYB)’nin 2023 yılı ilk 6 aylık sonuçlarını incelediÄŸimiz önceki
yazımız bizi, “faiz giderlerindeki çok hızlı artış” ve “kamu borçlanmadaki
inanılmaz/önlenemez yükseliÅŸ” gerçekleriyle yüzleÅŸtirmiÅŸti.1 Bu durumda yeni yazımızı,
2002 yılından bu yana böylesi devasa bir borçlanmaya yol açan ve bugün ülkenin yaÅŸadığı
ekonomik krizin ve fakirleşmenin nedenlerine ayırmasak olmazdı.
MYB AÇIÄžININ FÄ°NANSE EDÄ°LMESÄ°
BilindiÄŸi gibi MYB açıklarının finansmanı için kimi zaman vergilerin artırılması, bazen iç
ve dış borçlanma, bazen özelleÅŸtirme gelirleri, bazen de vergi afları kaynak olarak
kullanılmaktadır. Bütçe açıklarının finansmanının en son fakat en çok baÅŸvurulan ÅŸekli “iç
borçlanmadır”. Ancak bu konudaki yaygın uygulamaları iki baÅŸlıkta görmekteyiz.
Ä°lki merkez bankası hazineyi finanse etmek için “para arzını arttırır” ki, iktisatçılar buna “açık
finansman (deficit financing)” derler. Ä°kinci yol ise “borçlanmak” tır.2
Borçlanabilmek için yurt içinden ya da yurt dışından birilerinin size borç vermeye gönüllü
olması gerekir. EÄŸer bir ülke borcunu ödemekte zorlanıyor; “yüksek enflâsyon” ve “cari açıkla”
karşı karşıya ise borç verenler, yeni borç için isteksiz davranırlar.3 Bu durumda borç arayan
ülke, bu isteksizliÄŸin bedeline yüksek faiz vererek katlanmak zorunda kalır.
Bütçe açığı veren ülke, bir yandan borç bulma çabasına girerken aynı zamanda da bütçe
açığını azaltmaya, “kamu harcamalarında tasarruf” etmeye ve” önceliklendirme” konusuna
önem vermeÄŸe çalışır. Bunun için “somut eylem plânlarını” yürürlüÄŸe koymak zorunda kalır.
• Küresel Bir Örnek
Küresel ekonominin son 40 yıllık geliÅŸimine baktığımızda ülkelerin, artan “likidite” ve
“sermaye hareketleri serbestisi” sayesinde bolca borçlandığını görmekteyiz. Bu
baÄŸlamda 2023 yılının ilk çeyreÄŸi itibarıyla “küresel borç stokunun” 304.9 trilyon Amerikan
Doları ($) olduÄŸunu izlemekteyiz. Bu borcun 204.7 trilyon $’lık kısmı geliÅŸmiÅŸ ülkelerin; 100.7
trilyon $’ı ise geliÅŸmekte olan ülkelerindir. Borçlanmada baÅŸat konumu 91.9 trilyon $ ile reel
sektör çekmekte, bu sektörü 85.7 trilyon sayısıyla devlet (kamu kesimi), 69.8 trilyonla finansal
sektör ve 57.6 trilyon ile de hane halkı iÅŸgal etmektedir.
2008’de yaÅŸanan küresel finansal krize baktığımızda, bunun temelinde “aşırı borçlanma” ve
“küresel mal ve hizmet seviyesini” katbekat aÅŸan “türev iÅŸlemler” olduÄŸunu görmekteyiz.
Bankalar ve küresel firmalar borç stokları nedeniyle ya battı ya da hükümetler ve
uluslararası finansal kurumlarca kurtarıldı.
2010 yılında IMF denetime giren Yunanistan’da borçlanmanın nedeni olarak emekliler
gösterilmiÅŸti. Bu kesimin maaÅŸları donduruldu, emekli aylıklarındaki artış oranları azaltıldı.
Üstelik bunlar, sol bir hükümet olan Syriza yönetimi uygulamıştır. (Åžimdi Türkiye’de bu
yaklaşımı saÄŸ bir yönetim yapmaktadır).
Ancak bu modelin de tam baÅŸarılı olduÄŸunu söyleyemeyiz. Yunanistan’ın borç yükü (Borç
stoku/GSYH) hâlâ yüzde 175 düzeyinde seyretmektedir. Aslında borç yükü tek başına
borçlanma sorunuyla ilgili yeterli bilgiyi vermez; borcun vadesi, iç borç/dış borç oranı,
ulusal para ile döviz cinsinden alınan borçların oranı, borcu verenin kimliÄŸi (fonlar,
hükümetler, bankalar) vb. etmenler de söz konusudur.
Uygulama örneklerine baktığımızda, borçlu ülke eÄŸer borçlarını ödemekte zorlanıyorsa
alacaklıların, ekonominin tekrar “borçlanabilir niteliÄŸe” eriÅŸmesi için ülkeye daha çok borç
verebildiÄŸini izlemekteyiz. ÖrneÄŸin Yunanistan’ı 2010 yılında borçlarını ödeyebilir hale getirmek
için en önemli iki alacaklı ülke, Almanya ve Fransa (toplam borç içerisindeki payları
yüzde 60’a yakındı), IMF’yle birlikte Yunanistan’ı batmaktan kurtarmıştı.
CARÄ° AÇIÄžIN DENKLEÅžTÄ°RÄ°LMESÄ°
Bir ülkenin cari açığını/fazlasını hesaplamak için “ödemeler dengesi/cari denge” ve “sermaye
hesabına” ihtiyaç duyulmaktadır. Cari dengeyi ise; “mal dengesi”, “hizmetler dengesi”, “yatırım
gelirleri dengesi” ve “cari transferler” toplamı oluÅŸturur.
Cari dengeyi oluşturan unsurlarına kısaca değinmemiz halinde, bunun unsurlarını da
aşağıdaki başlıklarda toplayabiliriz:
Mal dengesi: Ülkenin ithalat ve ihracatı arasındaki farktır.
Hizmetler dengesi: Sigorta, turizm gibi verilen hizmetler karşılığında alınan döviz ve
satılması halinde ödenen döviz farkıdır.
Yatırım dengesi: DoÄŸrudan ya da dolaylı olarak ülkenin yurt dışına yaptığı yatırımların döviz
bedeli ile ilgili ülkeye yabancı ülkelerin yaptıkları yatırımların döviz bedeli arasındaki farktır.
Yurt dışında çalışan iÅŸçilerin getirdikleri döviz bedeli de cari transfer olarak
adlandırılmaktadır.
Sermaye hesabı ise, yabancı ülkelere yapılan özel ve kamu yatırımları veya verilen kredilerle,
ülkeye yapılan yabancı yatırımlar veya yurt dışından alınan kredileri gösterir.
Cari dengeyi oluşturan bu unsurların toplamı eğer pozitif ise, bu durum cari
fazlanın olduÄŸu; negatif çıkması ise, cari açığın varlığı anlamını taşımaktadır.
Cari açığın denkleÅŸtirilmesi baÄŸlamında gerek dış ticaret gerekse hizmet ve yatırım
dengesinde olabilecek deÄŸiÅŸimler kurumsal önlemlere, konjonktüre ve zamana baÄŸlıdır.
Bu durumda, cari hesap açıkları “kısa vadede” genellikle sermaye hesabının yurt dışı krediler
kalemiyle denkleştirilir. Yine bu konudaki bir diğer kısa vadeli denkleştirici unsur da, yabancılara
yapılan özelleÅŸtirme satış gelirleri ve yine yabancılara yapılan taşınır/taşınmaz
mal (ülke varlıkları) satışları olmaktadır.
• Net Hata ve Noksan
Ödemeler dengesini oluÅŸturan yukarıda belirttiÄŸimiz dört denge de (+) veya (-) deÄŸerli olabilir.
“Bilanço denkliÄŸi” mantığı gereÄŸi bu dört dengenin toplamının sıfıra eÅŸit olması
gerekir.
+/- Cari İşlemler Dengesi +/- Sermaye Hesabı +/- Yatırım Hesabı +/- Rezerv Varlıklar = 0
Ancak çeÅŸitli kayıt hataları veya eksiklikleri nedeniyle bu hesapların toplamı uygulamada
sıfırdan büyük ya da küçük çıkmaktadır. Bu durumlarda dengeyi saÄŸlayabilmek için ortaya çıkan
fark, ters iÅŸaretli olarak “net hata ve noksan (NHN)” adı altında yazılır ve böylece
ödemeler dengesi aÅŸağıdaki ÅŸekli almış olur:
+/- Cari İşlemler Dengesi +/- Sermaye Hesabı +/- Yatırım Hesabı +/- Net Hata ve Noksan +/-
Rezerv Varlıklar = 0
Yukarıdaki denklemde NHN (+) ise, ülkeye kaynağı bilinmeyen bir döviz giriÅŸi olmuÅŸ; (-) ise,
ülkeden kaynağı bilinmeyen bir döviz çıkışı olmuÅŸ demektir.
NHN kalemi için standart bir miktar ya da orandan söz edilemez. Buna karşılık bu miktarın
yüksekliÄŸi ve sürekli aynı yönde geliÅŸiyor olması kayıtların, ölçümlerin,
hesapların ve anketlerin doÄŸru olmadığı yönünde kuÅŸkuları artırır. 2010 yılından buyana
Türkiye’deki uygulamaya baktığımızda, bu rakamın sürekli ve düzenli olarak
arttığını izlemekteyiz: (mia.$) 2011: 12.0; 2012: 0.7; 2013: 0.9; 2015: 9.2; 2016: 10.2; 2018:
22.7; 2021: 8.0; 2022: 24.2 (Cumhuriyet tarihinin rekoru)
• Devasa Net Hata ve Noksana karşın Artan Dış Borçlanma
AÅŸağıdaki tablonun incelenmesinden de anlaşılacağı gibi, Türkiye’de, NHN’ın (+) olduÄŸu
yıllarda cari açığı tümüyle kapattığı, 2018 dışında hiç olmamıştır. Bu gözlemden
çıkarılacak sonuç, ülkenin genellikle negatif bakiyeye veren cari dengesindeki açık,
genelde dış borçlanma ve ülkeye giren sıcak para ile kapatılmaktadır. Ä°ÅŸte dış
borçlanmanın her yıl düzenli artmasının bir nedeni de, yazımızın sonraki bölümünde
de göreceÄŸiniz gibi, 2008’den sonra sürekli artan cari açığın finansmanı sorunsalı
olmuÅŸtur.
TÜRKÄ°YE’NÄ°N SÜREKLÄ° YÜKSELEN KAMU BORÇ STOKU
Ülkenin kamu borç stoku, Cumhuriyetin 79ncu yılında (2002) 258.9 mia. TL iken, son 20
yılda ÅŸaha kalkarak, 2023 yılı Haziran ayı itibarıyla 5.6 trilyon TL’ye eriÅŸmiÅŸtir. Bir baÅŸka
anlatımla, son iki yılda borç stoku, aÅŸağıdaki “AB Tanımlı Toplam Borç Stoku GrafiÄŸi
(milyon TL)”nde görüleceÄŸi gibi ikiye katlanmıştır.
GrafiÄŸin ve gerisindeki detayın incelenmesinde yapılabilecek çıkarımları aÅŸağıda özetlemeye
çalıştık:
- Borçlanmanın en hızlı arttığı dönem, 2017 yılı Anayasa deÄŸiÅŸikliÄŸiyle CumhurbaÅŸkanlığı
sistemine geçilmesi sonrasında 2020’den bu yana uygulanan, temelinde “faiz neden enflâsyon
sonuç” ÅŸeklindeki ve iktisat kuramında yeri olmayan “yanlış” para politikası.
- Devamlı gönderme yapılan 2002 krizinde Türkiye’nin “toplam dış borç stoku” 113
mia.$ dı. Bugün gelinen noktada bu stok 475 mia. $’ düzeyindedir. DiÄŸer yandan 2001’de
bu borcun yüzde 14’ü kısa vadeliyken ÅŸimdi bu oran yüzde 33,6’ya yükselmiÅŸtir.
- Kamu net borç stoku, CumhurbaÅŸkanlığı yönetim sistemine geçildiÄŸi 2017 yılında 255
mia. TL iken 2023 Haziran ayında 2.934 mia.TL oldu. Yani kamu net borcu 5 yılda
11 kat artmıştır.
- Bu arada ülkenin toplam borcunun yapısı da deÄŸiÅŸti. 2023 Haziran ayı itibarıyla kamu
borç stokunun yüzde 54’ü döviz cinsine dönüÅŸmüÅŸtür. Bu borcun vadesi de kısa olunca
döviz kuru artışları karşısında ülke savunmasız hale düÅŸmüÅŸtür.
- Ä°ç borç stokunun yüzde 76,3’ü bankaların elindedir. Bunda kamu bankalarının payı yüzde
38,3 olup bu ağırlık, kamu bankalarının bilançolarında “nitelik bozulması” ÅŸeklinde
yansımaktadır.
GrafiÄŸin hatırlattığı yukarıda özetlediÄŸimiz gerçeklerin yanında aktarmamız gereken bir diÄŸer
olgu da, Türkiye’nin bu aralar yana yakıla borç arama durumudur. Öyle ki, son
CumhurbaÅŸkanlığı Kabinesine üye seçiminde bile bu husus önemli rol oynamıştır. Bu
durumun nedeni de, borç ödeme takviminde vadesi gelen borçlardır. Dış borçlanmada
vadenin kısalması ülkeyi, yaÅŸamakta olduÄŸumuz “borç ödeyememe” noktasına taşıdı.
NÄ°ÇÄ°N BU KADAR BÜYÜK KAMU BORÇLANMASI YAPILDI?
Yanıtı tersten giderek yapmaya çalışırsak, yol, köprü, havalimanı, ÅŸehir hastaneleri gibi büyük
projelerin “yap-iÅŸlet- devret”, daha doÄŸrusu KÖÄ°8 yöntemiyle yapıldığını biliyoruz.9
Keza 2002 öncesinde, 79 yıldaki borçlanma tutarı olan 258 milyar TL’yle yapılan kamu
varlıklarının önemli bir kısmının da ( yüzlerce fabrika, arazi, kamu tesisi) 70 mia.$’a
özelleÅŸtirildiÄŸi ve bunun da 2002 sonrasında harcandığı da bildiÄŸimiz bir diÄŸer
gerçektir.
2003-2023 döneminde inanılmaz bir borçlanmaya gidildi. 2002 yılında Cumhuriyet’in 79.
yılıydı, gelip geçen 79 yılda onlarca hükümetin yaptığı toplam kamu borcu 258.9 mia. TL idi.
Aradan geçen 22 yılda kamu borç stoku 5.358 mia.TL artarak 5.617 mia.TL’ye ulaÅŸtı.
Ülkenin 2002-2023 yılları arasındaki 22 yıldaki “kamu borçlanmasını, (mio. TL) olarak
aÅŸağıdaki ÅŸekilde özetleyebiliriz.
GörüldüÄŸü gibi son 22 yılda 2.985 mia.ı anapara ve 1.460 mia.ı faiz olmak üzere
toplam 4.446 mia.TL borç geri ödemesi yapılmasına karşın geriye, sadece ana
parası 5.617 mia .TL olan borç bulunmaktadır. Üstelik bu borcun ortalama vadesi 20-
30 yıl değil, 5,7 yıl olarak hesaplanmaktadır.
Türkiye’nin 2002-2023 yılları arasındaki “kamu borç servisini” (bin TL) aÅŸağıdaki tabloda
topluca görebiliriz.
Türkiye’nin son 22 yılda bu kadar hızlı ve büyük tutarda borçlanmasının gerisinde yatan
başat nedenleri aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz:
- Bu ülkede yaÅŸayanlar yıllar boyunca borçtan çok çekmiÅŸtir. Türkiye önce Osmanlı Devleti’nin
borçlarını ödedi. Bu ödeme 1954’e kadar sürdü. Sonra her yaÅŸanan döviz krizinde IMF’ye
baÅŸvurdu ve çeÅŸitli programları uygulamak zorunda kaldı. Son yaÅŸanan krizde ise, inat uÄŸruna
IMF’e gitmemeyi tercih etti. Ancak bu kararının bedelini de, IMF faizinden daha
yüksek faiz oranıyla borçlanmak zorunda kalarak ve ülke dengelerini bozarak ağır
ödemek zorunda kaldı.10
- MYB sürekli açık verdi; borç geri ödemesi genellikle yeni borç ile yapıldı; sonunda
borçların önemli bir kısmı anapara ve faiz ödemlerine gitti. 22 yılda alınan borçlar
için ödenen faiz 1.460 mia. TL’nı buldu.
- AKP’nin oluÅŸturduÄŸu Hükümet (2017 yılından bu yana sadece CumhurbaÅŸkanı diye okuyun),
bir taraftan dış ticarete konu olmayan inÅŸaat sektörünü teÅŸvik ederken diÄŸer taraftan
kendisi de yeni binalar yaparak bu sektöre destek verdi. Adliye sarayları, bakanlık
binaları vb. inÅŸa ettirerek bu sektöre kaynak aktarırken, 20 yılda tek sanayi
iÅŸletmesi kurmadı, tam aksine elden çıkardı. Halbuki sanayi sektörü, özellikle yeni
teknolojiler içeren katma deÄŸeri yüksek dallarda, bir süre içinde kendini amorti ettiÄŸi gibi,
ekonomik ömrü boyunca bazı yenilemelerle hem istihdam hem de kâr ve vergi yoluyla ulusal
gelirin artmasına, yani borçlanma yapmaksızın kaynak yaratmaya katkıda bulunurdu.
- Bütçe içerisinde cari transferlerin payı yüzde 40’ın üstüne çıktı. Bu kalemin içinde KÄ°T
zararları, SGK zararları, sosyal yardımlar ve mültecilere yapılan saÄŸlık ve diÄŸer harcamalar da
bulunmaktadır. CumhurbaÅŸkanlığı, seçim sonrası uygulamaya baÅŸladığı ekonomi
programında sadece bu kalemdeki “emekli maaÅŸlarını” krizin nedeni olarak deÄŸerlendirdi.
- Kamu kesimi borçlanma maliyeti özellikle, 2017 Anayasa oylaması sonrası siyasal
rejimin deÄŸiÅŸmesiyle hızla arttı. 2018’de iç ve dış borç için 68,6 mia. TL faiz ödenirken,
2022 yılına gelindiÄŸinde faiz ödemesi yüzde 400 artarak 275 mia. TL’ye yükseldi.11
Sadece 2023’ün ilk altı ayındaki ödemelerin, iç borçlanma faizi için 179 mia.,
anapara için 121 mia. TL olduÄŸu düÅŸünüldüÄŸünde konunun endiÅŸe veren boyutu daha
iyi anlaşılır.
SONUÇ YERÄ°NE
MYB sürekli açık vermesi; borç geri ödemesi genellikle yeni borç ile yapılması, sonunda yeni
borçların önemli bir kısmı anapara ve faiz ödemlerinde kullanılması; bu kadar
borçlanmaya raÄŸmen kamu borç stokunun hâlâ 5.6 trilyon TL’de kalması, bu borcun
ortalama vadesinin 5,7 yıl olması ve giderek çok hızlı artan “kamu finansman
maliyeti” bir ülke için oldukça tehlikeli ve zor bir süreci iÅŸaret etmektedir.
DiÄŸer taraftan tüm bu geliÅŸmeler, mevcut politikalarla Türkiye’de düÅŸük ve orta gelirli
sınıfın yakın dönemde (5-10 yıl) ayakta kalmasının oldukça zor olacağını
göstermektedir. Bu durumda “gelir ve servet dağılımının" daha da kötüleÅŸmesi güçlü
bir olasılıktır. Bu da istikrarlı ve etkin bir “efektif talebin” olmayacağı ve “stagflâsyon
krizini” bekleyenlerin haksız çıkmayacağı anlamına gelmektedir.
Tersine bir geliÅŸme mümkün mü? Elbette mümkün. Bunun da yolu “akılcı maliye
politikasından” geçmektedir. Bu politika ki, tüm ekonomik sıkıntıları toplumun tüm
kesimlerine “maktu bir eÅŸitlikle” deÄŸil, “taşıyabilecekleri bir oran ile
paylaÅŸtırılması ve gelir transferine yol açan KKM uygulamasından
vazgeçilmesiyle sıkı baÄŸlantılıdır.
Keza, iktisat bilmeden çok konuÅŸanların ağızlarına sakız ettikleri “politika faiz oranıyla” kısa
vadeli çözüm çözümler bulanabilir. Tüm bu öneriler vergi, harcama ve borçlanma
politikasını deÄŸiÅŸtirmeyi ve belli kesimleri (çeÅŸitli nedenlerle) desteklemekten ve
yönetime ortak etmekten vazgeçmeyi gerektirir. Bu da “mevcut siyasal sistemle” çok zor
görülüyor.
Ersin Dedekoca 15 AÄŸustos 2023
