Ä°NSAN HAKLARI GÜNÜ
KUTLU OLSUN
ÅžK
ANAYASAMIZDAKÄ° TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER
*Temel hak ve hürriyetlerin niteliÄŸi
MADDE 12. – Herkes, kiÅŸiliÄŸine baÄŸlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.
Temel hak ve hürriyetler, kiÅŸinin topluma, ailesine ve diÄŸer kiÅŸilere karşı ödev ve sorumluluklarını da ihtiva eder.
*Temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması
MADDE 13. – (DeÄŸiÅŸik: 3.10.2001-4709/2 md.) Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere baÄŸlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.
*Temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılamaması
MADDE 14. – (DeÄŸiÅŸik: 3.10.2001-4709/3 md.) Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüÄŸünü bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz.
Anayasa hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kiÅŸilere, Anayasayla tanınan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geniÅŸ ÅŸekilde sınırlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün kılacak ÅŸekilde yorumlanamaz.
Bu hükümlere aykırı faaliyette bulunanlar hakkında uygulanacak müeyyideler, kanunla düzenlenir.
*KiÅŸinin dokunulmazlığı, maddî ve manevî varlığı
MADDE 17. – Herkes, yaÅŸama, maddî ve manevî varlığını koruma ve geliÅŸtirme hakkına sahiptir.
Tıbbî zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kiÅŸinin vücut bütünlüÄŸüne dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbî deneylere tâbi tutulamaz.
Kimseye iÅŸkence ve eziyet yapılamaz; kimse insan haysiyetiyle baÄŸdaÅŸmayan bir cezaya veya muameleye tâbi tutulamaz.
(DeÄŸiÅŸik: 7.5.2004-5170/3 md.)MeÅŸrû müdafaa hali, yakalama ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi, bir tutuklu veya hükümlünün kaçmasının önlenmesi, bir ayaklanma veya isyanın bastırılması, sıkıyönetim veya olaÄŸanüstü hallerde yetkili merciin verdiÄŸi emirlerin uygulanması sırasında silah kullanılmasına kanunun cevaz verdiÄŸi zorunlu durumlarda meydana gelen öldürme fiilleri, birinci fıkra hükmü dışındadır.
*Zorla çalıştırma yasağı
MADDE 18. – Hiç kimse zorla çalıştırılamaz. Angarya yasaktır.
Åžekil ve ÅŸartları kanunla düzenlenmek üzere hükümlülük veya tutukluluk süreleri içindeki çalıştırmalar; olaÄŸanüstü hallerde vatandaÅŸlardan istenecek hizmetler; ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaÅŸlık ödevi niteliÄŸindeki beden ve fikir çalışmaları, zorla çalıştırma sayılmaz.
KiÅŸi hürriyeti ve güvenliÄŸi
MADDE 19. – Herkes, kiÅŸi hürriyeti ve güvenliÄŸine sahiptir.
Åžekil ve ÅŸartları kanunda gösterilen :
Mahkemelerce verilmiÅŸ hürriyeti kısıtlayıcı cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi; bir mahkeme kararının veya kanunda öngörülen bir yükümlülüÄŸün gereÄŸi olarak ilgilinin yakalanması veya tutuklanması; bir küçüÄŸün gözetim altında ıslahı veya yetkili merci önüne çıkarılması için verilen bir kararın yerine getirilmesi; toplum için tehlike teÅŸkil eden bir akıl hastası, uyuÅŸturucu madde veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalık yayabilecek bir kiÅŸinin bir müessesede tedavi, eÄŸitim veya ıslahı için kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alınan tedbirin yerine getirilmesi; usulüne aykırı ÅŸekilde ülkeye girmek isteyen veya giren, ya da hakkında sınır dışı etme yahut geri verme kararı verilen bir kiÅŸinin yakalanması veya tutuklanması; halleri dışında kimse hürriyetinden yoksun bırakılamaz.
SuçluluÄŸu hakkında kuvvetli belirti bulunan kiÅŸiler, ancak kaçmalarını, delillerin yok edilmesini veya deÄŸiÅŸtirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunda gösterilen diÄŸer hallerde hâkim kararıyla tutuklanabilir. Hâkim kararı olmadan yakalama, ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir; bunun ÅŸartlarını kanun gösterir.
Yakalanan veya tutuklanan kiÅŸilere, yakalama veya tutuklama sebepleri ve haklarındaki iddialar herhalde yazılı ve bunun hemen mümkün olmaması halinde sözlü olarak derhal, toplu suçlarda en geç hâkim huzuruna çıkarılıncaya kadar bildirilir.
(DeÄŸiÅŸik: 3.10.2001-4709/4 md.) Yakalanan veya tutuklanan kiÅŸi, tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç en geç kırksekiz saat ve toplu olarak iÅŸlenen suçlarda en çok dört gün içinde hâkim önüne çıkarılır. Kimse, bu süreler geçtikten sonra hâkim kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun bırakılamaz. Bu süreler olaÄŸanüstü hal, sıkıyönetim ve savaÅŸ hallerinde uzatılabilir.
(Değişik: 3.10.2001-4709/4 md.) Kişinin yakalandığı veya tutuklandığı, yakınlarına derhal bildirilir.
Tutuklanan kiÅŸilerin, makul süre içinde yargılanmayı ve soruÅŸturma veya kovuÅŸturma sırasında serbest bırakılmayı isteme hakları vardır. Serbest bırakılma ilgilinin yargılama süresince duruÅŸmada hazır bulunmasını veya hükmün yerine getirilmesini saÄŸlamak için bir güvenceye baÄŸlanabilir.
Her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti kısıtlanan kiÅŸi, kısa sürede durumu hakkında karar verilmesini ve bu kısıtlamanın kanuna aykırılığı halinde hemen serbest bırakılmasını saÄŸlamak amacıyla yetkili bir yargı merciine baÅŸvurma hakkına sahiptir.
(DeÄŸiÅŸik: 3.10.2001-4709/4 md.) Bu esaslar dışında bir iÅŸleme tâbi tutulan kiÅŸilerin uÄŸradıkları zarar, tazminat hukukunun genel prensiplerine göre, Devletçe ödenir.
*Özel hayatın gizliliÄŸi ve korunması
A- Özel hayatın gizliliÄŸi
MADDE 20. – Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile hayatının gizliliÄŸine dokunulamaz.
(DeÄŸiÅŸik: 3.10.2001-4709/5 md.) Millî güvenlik, kamu düzeni, suç iÅŸlenmesinin önlenmesi, genel saÄŸlık ve genel ahlâkın korunması veya baÅŸkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına baÄŸlı olarak, usulüne göre verilmiÅŸ hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere baÄŸlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin üstü, özel kâğıtları ve eÅŸyası aranamaz ve bunlara el konulamaz. Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, el koyma kendiliÄŸinden kalkar.
B. Konut dokunulmazlığı
MADDE 21. – (DeÄŸiÅŸik: 3.10.2001-4709/6 md.) Kimsenin konutuna dokunulamaz. Millî güvenlik, kamu düzeni, suç iÅŸlenmesinin önlenmesi, genel saÄŸlık ve genel ahlâkın korunması veya baÅŸkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına baÄŸlı olarak usulüne göre verilmiÅŸ hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere baÄŸlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin konutuna girilemez, arama yapılamaz ve buradaki eÅŸyaya el konulamaz. Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını el koymadan itibaren kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, el koyma kendiliÄŸinden kalkar.
C. HaberleÅŸme hürriyeti
MADDE 22. – (DeÄŸiÅŸik: 3.10.2001-4709/7 md.) Herkes, haberleÅŸme hürriyetine sahiptir. HaberleÅŸmenin gizliliÄŸi esastır.
Millî güvenlik, kamu düzeni, suç iÅŸlenmesinin önlenmesi, genel saÄŸlık ve genel ahlâkın korunması veya baÅŸkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına baÄŸlı olarak usulüne göre verilmiÅŸ hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere baÄŸlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmış merciin yazılı emri bulunmadıkça; haberleÅŸme engellenemez ve gizliliÄŸine dokunulamaz. Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, karar kendiliÄŸinden kalkar.
İstisnaların uygulanacağı kamu kurum ve kuruluşları kanunda belirtilir.
*YerleÅŸme ve seyahat hürriyeti
MADDE 23. – Herkes, yerleÅŸme ve seyahat hürriyetine sahiptir.
YerleÅŸme hürriyeti, suç iÅŸlenmesini önlemek, sosyal ve ekonomik geliÅŸmeyi saÄŸlamak, saÄŸlıklı ve düzenli kentleÅŸmeyi gerçekleÅŸtirmek ve kamu mallarını korumak;
Seyahat hürriyeti, suç soruÅŸturma ve kovuÅŸturması sebebiyle ve suç iÅŸlenmesini önlemek;
Amaçlarıyla kanunla sınırlanabilir.
(DeÄŸiÅŸik: 3.10.2001-4709/8 md.) Vatandaşın yurt dışına çıkma hürriyeti, vatandaÅŸlık ödevi ya da ceza soruÅŸturması veya kovuÅŸturması sebebiyle sınırlanabilir.
Vatandaş sınır dışı edilemez ve yurda girme hakkından yoksun bırakılamaz.
*Din ve vicdan hürriyeti
MADDE 24. – Herkes, vicdan, dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.
14 üncü madde hükümlerine aykırı olmamak ÅŸartıyla ibadet, dinî âyin ve törenler serbesttir.
Kimse, ibadete, dinî âyin ve törenlere katılmaya, dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dinî inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz.
Din ve ahlâk eÄŸitim ve öÄŸretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü ve ahlâk öÄŸretimi ilk ve orta-öÄŸretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dışındaki din eÄŸitim ve öÄŸretimi ancak, kiÅŸilerin kendi isteÄŸine, küçüklerin de kanunî temsilcisinin talebine baÄŸlıdır.
Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasî veya hukukî temel düzenini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasî veya kiÅŸisel çıkar yahut nüfuz saÄŸlama amacıyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan ÅŸeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.
*DüÅŸünce ve kanaat hürriyeti
MADDE 25. – Herkes, düÅŸünce ve kanaat hürriyetine sahiptir.
Her ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düÅŸünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; düÅŸünce ve kanaatleri sebebiyle kınanamaz ve suçlanamaz.
DüÅŸünceyi açıklama ve yayma hürriyeti
MADDE 26. – Herkes, düÅŸünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya baÅŸka yollarla tek başına veya toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir. Bu hürriyet resmî makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak ya da vermek serbestliÄŸini de kapsar. Bu fıkra hükmü, radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayımların izin sistemine baÄŸlanmasına engel deÄŸildir.
(DeÄŸiÅŸik: 3.10.2001-4709/9 md.) Bu hürriyetlerin kullanılması, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliÄŸi, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüÄŸünün korunması, suçların önlenmesi, suçluların cezalandırılması, Devlet sırrı olarak usulünce belirtilmiÅŸ bilgilerin açıklanmaması, baÅŸkalarının ÅŸöhret veya haklarının, özel ve aile hayatlarının yahut kanunun öngördüÄŸü meslek sırlarının korunması veya yargılama görevinin gereÄŸine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlarıyla sınırlanabilir.
Haber ve düÅŸünceleri yayma araçlarının kullanılmasına iliÅŸkin düzenleyici hükümler, bunların yayımını engellememek kaydıyla, düÅŸünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin sınırlanması sayılmaz.
(Ek: 3.10.2001-4709/9 md.) DüÅŸünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak ÅŸekil, ÅŸart ve usuller kanunla düzenlenir.
*Basın hürriyeti
MADDE 28. – Basın hürdür, sansür edilemez. Basımevi kurmak izin alma ve malî teminat yatırma ÅŸartına baÄŸlanamaz.
Devlet, basın ve haber alma hürriyetlerini saÄŸlayacak tedbirleri alır.
Basın hürriyetinin sınırlanmasında, Anayasanın 26 ve 27 nci maddeleri hükümleri uygulanır.
Devletin iç ve dış güvenliÄŸini, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüÄŸünü tehdit eden veya suç iÅŸlemeye ya da ayaklanma veya isyana teÅŸvik eder nitelikte olan veya Devlete ait gizli bilgilere iliÅŸkin bulunan her türlü haber veya yazıyı, yazanlar veya bastıranlar veya aynı amaçla, basanlar, baÅŸkasına verenler, bu suçlara ait kanun hükümleri uyarınca sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile dağıtım hâkim kararıyla; gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle önlenebilir. Dağıtımı önleyen yetkili merci, bu kararını en geç yirmidört saat içinde yetkili hâkime bildirir. Yetkili hâkim bu kararı en geç kırksekiz saat içinde onaylamazsa, dağıtımı önleme kararı hükümsüz sayılır.
*Düzeltme ve cevap hakkı
MADDE 32. – Düzeltme ve cevap hakkı, ancak kiÅŸilerin haysiyet ve ÅŸereflerine dokunulması veya kendileriyle ilgili gerçeÄŸe aykırı yayınlar yapılması hallerinde tanınır ve kanunla düzenlenir.
Düzeltme ve cevap yayımlanmazsa, yayımlanmasının gerekip gerekmediÄŸine hâkim tarafından ilgilinin müracaat tarihinden itibaren en geç yedi gün içerisinde karar verilir.
Toplantı hak ve hürriyetleri
A. Dernek kurma hürriyeti
MADDE 33. – (DeÄŸiÅŸik: 23.7.1995-4121/2 md.; 3.10.2001-4709/12 md.) Herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine sahiptir.
Hiç kimse bir derneÄŸe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz.
Dernek kurma hürriyeti ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç iÅŸlenmesinin önlenmesi, genel saÄŸlık ve genel ahlâk ile baÅŸkalarının hürriyetlerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir.
Dernek kurma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak ÅŸekil, ÅŸart ve usuller kanunda gösterilir.
Dernekler, kanunun öngördüÄŸü hallerde hâkim kararıyla kapatılabilir veya faaliyetten alıkonulabilir. Ancak, millî güvenliÄŸin, kamu düzeninin, suç iÅŸlenmesini veya suçun devamını önlemenin yahut yakalamanın gerektirdiÄŸi hallerde gecikmede sakınca varsa, kanunla bir merci, derneÄŸi faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin kararı, yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idarî karar kendiliÄŸinden yürürlükten kalkar.
Birinci fıkra hükmü, Silahlı Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensuplarına ve görevlerinin gerektirdiÄŸi ölçüde Devlet memurlarına kanunla sınırlamalar getirilmesine engel deÄŸildir.
Bu madde hükümleri vakıflarla ilgili olarak da uygulanır.
B. Toplantı ve gösteri yürüyüÅŸü düzenleme hakkı
MADDE 34. – (DeÄŸiÅŸik: 3.10.2001-4709/13 md.)
Herkes, önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüÅŸü düzenleme hakkına sahiptir.
Toplantı ve gösteri yürüyüÅŸü hakkı ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç iÅŸlenmesinin önlenmesi, genel saÄŸlığın ve genel ahlâkın veya baÅŸkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla ve kanunla sınırlanabilir.
Toplantı ve gösteri yürüyüÅŸü düzenleme hakkının kullanılmasında uygulanacak ÅŸekil, ÅŸart ve usuller kanunda gösterilir.
*Mülkiyet hakkı
MADDE 35. – Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir.
Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir.
Mülkiyet hakkının kullanılması toplum yararına aykırı olamaz.
*Hakların korunması ile ilgili hürriyetler
A. Hak arama hürriyeti
MADDE 36. – (DeÄŸiÅŸik: 3.10.2001-4709/14 md.) Herkes, meÅŸrû vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir.
Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz.
Hakların korunması ile ilgili hürriyetler
B. Kanunî hâkim güvencesi
MADDE 37. – Hiç kimse kanunen tâbi olduÄŸu mahkemeden baÅŸka bir merci önüne çıkarılamaz.
Bir kimseyi kanunen tâbi olduÄŸu mahkemeden baÅŸka bir merci önüne çıkarma sonucunu doÄŸuran yargı yetkisine sahip olaÄŸanüstü merciler kurulamaz.
C. Suç ve cezalara iliÅŸkin esaslar
MADDE 38. – Kimse, iÅŸlendiÄŸi zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; kimseye suçu iÅŸlediÄŸi zaman kanunda o suç için konulmuÅŸ olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez.
Suç ve ceza zamanaşımı ile ceza mahkûmiyetinin sonuçları konusunda da yukarıdaki fıkra uygulanır.
Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.
SuçluluÄŸu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu sayılamaz.
Hiç kimse kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz.
(Ek: 3.10.2001-4709/15 md.) Kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulgular, delil olarak kabul edilemez.
Ceza sorumluluÄŸu ÅŸahsîdir.
(Ek: 3.10.2001-4709/15 md.) Hiç kimse, yalnızca sözleÅŸmeden doÄŸan bir yükümlülüÄŸü yerine getirememesinden dolayı özgürlüÄŸünden alıkonulamaz.
(DeÄŸiÅŸik: 7.5.2004-5170/5 md.)Ölüm cezası ve genel müsadere cezası verilemez.
Ä°dare, kiÅŸi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu doÄŸuran bir müeyyide uygulayamaz. Silahlı Kuvvetlerin iç düzeni bakımından bu hükme kanunla istisnalar getirilebilir.
(DeÄŸiÅŸik: 7.5.2004-5170/5 md.)Uluslararası Ceza Divanına taraf olmanın gerektirdiÄŸi yükümlülükler hariç olmak üzere vatandaÅŸ, suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilemez.
*İspat hakkı
MADDE 39. – Kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karşı, bu görev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili olarak yapılan isnatlardan dolayı açılan hakaret davalarında, sanık, isnadın doÄŸruluÄŸunu ispat hakkına sahiptir. Bunun dışındaki hallerde ispat isteminin kabulü, ancak isnat olunan fiilin doÄŸru olup olmadığının anlaşılmasında kamu yararı bulunmasına veya ÅŸikâyetçinin ispata razı olmasına baÄŸlıdır.
*Temel hak ve hürriyetlerin korunması
MADDE 40. – Anayasa ile tanınmış hak ve hürriyetleri ihlâl edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden baÅŸvurma imkânının saÄŸlanmasını isteme hakkına sahiptir.
(Ek: 3.10.2001-4709/16 md.) Devlet, iÅŸlemlerin- de, ilgili kiÅŸilerin hangi kanun yolları ve mercilere baÅŸvuracağını ve sürelerini belirtmek zorundadır.
KiÅŸinin, resmî görevliler tarafından vâki haksız iÅŸlemler sonucu uÄŸradığı zarar da, kanuna göre, Devletçe tazmin edilir. Devletin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakkı saklıdır.
