Resmi bu verilere göre, 2020 yılında Türkiye’de iÅŸsiz sayısı 4 milyon 61 bin kiÅŸiydi. Ancak iÅŸ aramayan ve çalışmaya hazır olan iÅŸsiz sayısı da 4 milyon 219 bindi. DiÄŸer bir deyiÅŸle, TÜÄ°K verilerine göre, iÅŸ arayan veya iÅŸ bulma umudunu yitirdiÄŸi için aktif olarak iÅŸ aramayan iÅŸsizlerin toplam sayısı 8 milyon 280 bindir.
Ä°ÅžKUR’un Åžubat 2021 tarihli iÅŸsizlik sigortası fonu bültenine göre, Åžubat ayında ücretsiz izinde bulunan kiÅŸi sayısı 751 bin kiÅŸidir. Nisan 2020-Åžubat 2021 döneminde ücretsiz izne çıkarılmış olanların toplam sayısı da 2,5 milyondur.
Ücretsiz izne çıkarılanların iÅŸ sözleÅŸmeleri askıya alındığından, bu kiÅŸiler iÅŸsizlere iliÅŸkin verilerde gözükmemektedir; ancak fiilen iÅŸsizdir.
Bu durumda, resmi verilere göre iÅŸsiz sayısı 9 milyon 31 bindir.
TÜÄ°K verilerinde “iÅŸsiz” olarak gözükmeyen çok sayıda iÅŸçi vardır.
Kaçak çalışan iÅŸçiler bu verilerde gözükmemektedir. Özellikle yabancı uyruklu kaçak iÅŸçiler bu kapsamdadır.
TÜÄ°K verilerinde “ev iÅŸleriyle meÅŸgul” olarak gözüken 10,3 milyon kiÅŸinin, eÄŸitim/öÄŸretimde gözüken 4,5 milyon kiÅŸinin, emekli gözüken 4,9 milyon kiÅŸinin, çalışamaz halde olduÄŸu belirtilen 4,9 milyon kiÅŸinin ve “diÄŸer” kategorisinde sınıflandırılan 2,8 milyon kiÅŸinin bir bölümü, yaÅŸanan ekonomik kriz sürecinde iÅŸten çıkarılan veya iÅŸ aramasına raÄŸmen bulamayan iÅŸsizlerdir. Özellikle, bir önceki yılla karşılaÅŸtırıldığında, “çalışamaz halde” olduÄŸu ileri sürülen kiÅŸilerin sayısında 962 binlik, “diÄŸer” kategorisinde bulunanların sayısında da 871 binlik bir artışın olması, bu kategorilerde çok sayıda iÅŸini kaybetmiÅŸ iÅŸçi olduÄŸu izlenimini yaratmaktadır.
Uygulanan ekonomik politikalar iÅŸsizliÄŸi her geçen gün daha da artırmaktadır. Özellikle günümüzde eÄŸitimli iÅŸgücü iÅŸsizliÄŸi hızla yaygınlaÅŸmaktadır. Sayıları 8 milyonu bulan üniversite öÄŸrencilerinin çok büyük bölümü, mezun olduktan sonra eÄŸitim gördükleri alanda iÅŸ bulamamakta ve iÅŸsiz kalmaktadır.
Günümüzde verilerde gözükmeyen iÅŸsizlik sorununun iki diÄŸer boyutu, eksik istihdam ve gizli iÅŸsizliktir. Bu konulara iliÅŸkin güvenilir veri yoktur.
Eksik istihdam, kiÅŸilerin kendi yetenek ve eÄŸitimleriyle baÄŸlantılı bir iÅŸ bulamadıkları için, bulabildikleri iÅŸte çalışmaları veya kısmi süreli (part-time) çalışmalardır. Türkiye’de kısmi süreli çalışmanın yaygınlaÅŸması, iÅŸsiz sayısını azaltmaktadır. Ancak bu tür çalışmaların büyük bölümü, tam zamanlı çalışma olanağı bulamayanların zorunlu tercihidir.
Gizli iÅŸsizlik ise, özellikle kırsal kesimde küçük üretici aileleri ile kentlerde esnaf-sanatkâr arasında yaygındır. Ailenin iÅŸ bulamayan ve gerçekte iÅŸsiz olan gençleri, istatistiklerde “ücretsiz aile çalışanı” olarak sınıflandırılmaktadır.
Türkiye’de iÅŸsizliÄŸin artmasında, bir dönem Türkiye’de ekonomik hayatta çok önemli bir yeri olan TEKEL’in özelleÅŸtirilmesinin büyük etkisi vardır.
TEKEL’in özelleÅŸtirilmesinin iÅŸsizlik üzerindeki etkisi iki boyutludur.
Birinci etki, TEKEL iÅŸletmelerinin kapatılmasına veya özelleÅŸtirilmesine baÄŸlı olarak, buralarda istihdam edilen iÅŸçilerin büyük bölümünün iÅŸten ayrılması ve iÅŸsizler ordusuna katılmasıdır. TEKEL tarafından üretilen sigara ve alkollü içeceklerin ithalatının artması, bu sektörde istihdamda daralmaya yol açmıştır.
TEKEL’in özelleÅŸtirmesinin iÅŸsizlik üzerindeki esas etkisi, özelleÅŸtirme sonrasında Türkiye’de tütün yetiÅŸtirici aile sayısında meydana gelen çok büyük düÅŸüÅŸtür.
TEKEL’in sigara fabrikalarının kapatılması veya özelleÅŸtirilmesi öncesinde Türkiye’de genel olarak 10 dönümlük kıraç arazide yetiÅŸtirdikleri tütünle geçim saÄŸlayan aile sayısı 600 binin üstündeydi. Türkiye’de TEKEL’in sigara tekelinin bir süreç içinde kaldırılması, yabancı ÅŸirketlerin ithal tütünle sigara üretmesine izin verilmesi ve TEKEL sigara fabrikalarının kapatılması sonrasında tütün üreten aile sayısı 50-60 bin düzeyine geriledi. Eskiden tütün ekilerek geçim saÄŸlamaya yeten topraklarda alternatif ürünlerle geçim saÄŸlanamadığından, yüzbinlerce tütün üreticisi kentlere göç etti. Köyden kente göçün artmasında ve kırsal nüfusun (belediyelerin mahalle sayılan yerleri dahil) yüzde 20’nin altına inmesinde, hükümetlerin uyguladıkları tarım politikalarının ve özellikle TEKEL’in özelleÅŸtirilerek tütün ve diÄŸer alkollü içki girdilerinin üreticilerinin maÄŸdur edilmesinin büyük payı vardır.
Bu konuya ilişkin ayrıntılı bilgiler aşağıda sunulmaktadır.
TÜRKÄ°YE’DE TÜTÜN ÜRETÄ°CÄ°LERÄ°
Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde tarımda çok sayıda insanın geçimini saÄŸlayan faaliyet, tütün üretimiydi. Tütün üretimi 1862 yılında tekel altına alındı. 1884 yılında yabancılara ait Reji Åžirketi kuruldu ve tütün üretimini denetlemeye baÅŸladı. Tütünde küçük üreticilik hakimdi. 1884 yılında 140 bin aile tütün üretiminde çalışıyordu. Bu sayı 1911 yılında 244 bine yükseldi. Birinci Dünya Savaşı yıllarında 100 binin altında düÅŸtü. 1925 yılında 168 bin tütün üreticisi aile vardı.
Reji Åžirketi, tütün kaçakçılığıyla mücadele için “kolcu” adı verilen silahlı kiÅŸilerden oluÅŸan bir özel güvenlik örgütü kurmuÅŸtu. Kolcu sayısı 1887 yılında 3600 idi. Bu sayı 1897 yılında 6700’e yükselmiÅŸti. Ayrıca, 1889 yılında kaçakçılıkla mücadele edebilmek için üç kruvazör satın almış ve bunlardan birine elektrikli aydınlatma aracı koymuÅŸtu. (DoÄŸruel, F. – DoÄŸruel, A.S., Osmanlı’dan Günümüze TEKEL, TEKEL Yay., Ä°stanbul, 2000, s.74 ve 84). Köylü üzerinde Reji’nin sömürüsü ve özel güvenlik kuvveti olan kolcuların baskısı 42 yıl sürdü. Yaklaşık 20 bin kiÅŸi, tütün kaçakçıları ile kolcular arasındaki çatışmalarda yaÅŸamını yitirdi. Çökertme türküsü ve oyunu da kolculara karşı tepkinin bir ifadesidir. 1940 yılında yayımlanan bir kitapta Reji’nin çalışmaları ÅŸöyle deÄŸerlendiriliyordu:
“Reji, ta bidayetten, tütün istihsal ve ziraati üzerine tahditler vazetmiÅŸ bulunuyordu. Zürra her tarafta ÅŸikâyet ediyordu. Lakin, Reji, Hükümetle aktetmiÅŸ olduÄŸu mukaveleye dayanarak, istediÄŸi ÅŸekilde ekime mâni oluyor veya müsaade ediyordu. Tütün ekiciler için ruhsatname almak, mahsulü Reji’nin depolarına teslim etmek mecburiyeti vardı. Bu depoların adet ve istiabı, yetiÅŸen tütün mahsulünü almaÄŸa kâfi gelmiyor; mahsulü elinden çıkarmış olmak için, çiftçi malını ucuz ucuz vermek ıstırarında kalıyordu.
“Reji tütün kaçakçılığına mâni olmak için kolcu teÅŸkilatı vücuda getirmiÅŸti. Kaçak istihlakin, meÅŸru satışın çok fevkinde olduÄŸu muhakkaktı ve inhisarın muvaffakiyetsizliÄŸinin sebebi de bu idi. Mukavele mucibince, Devletin polis ve jandarması, icabında, bu teÅŸkilata yardım ediyordu. Bir istatistiÄŸe nazaran, 42 senelik Reji idaresinde, kaçakçı, kolcu ve Devlet zabıtasından ölenlerin adedinin 20.000 olduÄŸu iddia edilmektedir.” (Derin, H., Türkiye’de Devletçilik, Ä°stanbul, 1940, s.126-127)
Bir baÅŸka kaynak ise, 1884-1908 döneminde kolcularla tütün kaçakçılarının çatışmalarında ölen ve sakat kalanların sayısını 50-60 bin olarak tahmin etmektedir. (DoÄŸruel, F. – DoÄŸruel, A.S., a.g.k., s.83)
Cumhuriyet dönemi, tütün üreticisini Reji’den kurtardı. Reji’nin iÅŸletmeleri 1925 yılında millileÅŸtirildi ve devletleÅŸtirildi. Tütün üretiminde Reji’nin sömürüsü ve baskısı sona erdirilerek, bir kamu iÅŸletmesi olan TEKEL kuruldu; tütün üreticilerinin sayısı, geliri ve güvencesi arttı. Tütün üreticisi, siyasi alandaki etkisini ve gücünü kullanarak yükselttiÄŸi tütün fiyatlarıyla, uzun yıllar ayakta kalabildi.
Tütün üreticilerinin sayısı 1945 yılında 183 bin, 1950’de 231 bin oldu. Bu sayı 1960’lı yılların ilk yarısında hızla artarak, 1965 yılında 379 bine ulaÅŸtı. (TEKEL, Cumhuriyet’in 50. Yılında TEKEL, Ä°stanbul, 1973, s.43)
Türkiye’de TEKEL’in özelleÅŸtirilmesi öncesinde, 1998 yılında 622 bin aile tütün ekimiyle geçiniyordu. Bu üreticilerin 334 bini Ege Bölgesi’nde, 146 bini GüneydoÄŸu Anadolu’da, 97 bini Karadeniz Bölgesi’nde, 29 bini DoÄŸu Anadolu’da, 16 bini de Marmara Bölgesi’ndeydi.
Yabancı sigara konusunda uygulanan yanlış politikalar sonucunda, tütün üreticilerinin sayısı 2001 yılında 402 889’a indi. (BaÅŸbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu, Tekel, Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol Ä°ÅŸletmeleri Genel MüdürlüÄŸü 2001 Yılı Raporu, Ankara, 2002, s.vi) ÖzelleÅŸtirmeler sonrasında bu sayı 50.040’tır.
Tütün ve tütün mamulleri ithalatı 1862 yılından beri yasaktı. Batılı ülkelerin ÅŸirketleri, 1980’li yıllarda ellerindeki tütün stoklarını eritmek amacıyla azgeliÅŸmiÅŸ ülkelerin ithalat kısıtlamalarını kaldırmalarını istemeye baÅŸladı. Tekel, 1983 yılından itibaren bazı yabancı sigaraları ithal etmeye ve iç piyasaya sürmeye baÅŸladı. Sigara kullananlar ithal tütüne alıştırıldı. Tütün mamullerinin üretim, dağıtım ve satışında devlet tekeli 1986 yılında kaldırıldı. Özellikle 1991 yılından itibaren Türkiye’nin tütün ithalatında büyük bir artış görüldü.
Batılı güçler, IMF ve Dünya Bankası aracılığıyla TEKEL’in özelleÅŸtirilmesi için tüm güçleriyle baskı uyguladılar. Bu çerçevede Tütün Yasası kabul edildi. CumhurbaÅŸkanı Ahmet Necdet Sezer’in yeniden görüÅŸülmek üzere Meclis’e iade ettiÄŸi yasa, yeniden kabul edilerek, 9 Ocak 2001 günlü Resmî Gazete ’de yayımlanarak yürürlüÄŸe girdi. 4733 sayılı Tütün Yasası ile tütünde destekleme alımları sona erdirildi ve sözleÅŸmeli üretime geçildi. SözleÅŸmeli üretim ilk olarak 2002 yılı ürünü tütün için uygulandı. Yalnızca Ege Bölgesi’nde 10 bin üretici piyasadan çekildi. DoÄŸu Anadolu Bölgesi’nde özel sektör hiçbir üreticiyle sözleÅŸme yapmadı.
TEKEL Genel Müdürü Recai Dıblan, 1973 yılında ÅŸunları yazıyordu: “Tütünün Türkiye için ifade ettiÄŸi hakiki mâna ve deÄŸeri anlamayanlar, aÅŸağılık kompleksine sahip olanlar veya bu dalda dönen büyük menfaatlerin cazibesine kendilerini kaptıranlar rahatlıkla bu milli ürünümüzün endüstrisinin yabancılara teslimini müdafaa etmiÅŸlerdir.” (Saltan, Åževket – Sallı, Ä°zzettin – Ak, Aydın A., Cumhuriyet’in 50. Yılında TEKEL, TEKEL Yay., Ä°stanbul, 1973, s.9-10)
TEKEL’Ä°N TÜTÜN ÜRETÄ°CÄ°LERÄ° AÇISINDAN ÖNEMÄ°
Osmanlı Ä°mparatorluÄŸu 1875 yılında borçlarını ödeyemedi. 1881 yılında Muharrem Kararnamesi ile Türkiye’den alacağı olan ülkelerin temsilcilerinden oluÅŸan Osmanlı Düyunu Umumiye Ä°daresi (Osmanlı Genel Borçlar Ä°daresi) kuruldu. Düyunu Umumiye, Osmanlı Devleti’nin bazı gelirlerine el koydu. Bu gelirler arasında balık resmi, içki istihlak ve ruhsatiye vergisi, ipek öÅŸrü, pul resmi, tuz inhisarı resmi, MüÅŸterekülmenfaa Tütün Åžirketi (Reji) geliri de vardı.
Yabancılara ait Reji Åžirketi (Memalik-i Mahruse-i Åžahane Duhanları MüÅŸterekü’l-Menfa’a Reji Åžirketi) Osmanlı Ä°mparatorluÄŸu’nda tütün üretimini ve iÅŸlenmesini sıkı bir biçimde denetliyor, elde edilen gelirin büyük bir bölümünü Osmanlı borçları karşılığında Düyunu Umumiye’ye veriyordu. ÖrneÄŸin, 1884-1908 döneminde tütün iÅŸinden elde edilen kârın Reji Åžirketi, Düyunu Umumiye ve Osmanlı Hazinesi arasındaki dağılımı ÅŸöyleydi: Reji (162.202 Osmanlı Lirası); Düyunu Umumiye (744.893 Osmanlı Lirası); Osmanlı Hazinesi (41.906 Osmanlı Lirası).
1925 yılında Hükümetle Reji Åžirketi arasında yapılan bir anlaÅŸma ile Reji’nin bütün hak ve yükümlülükleri Devlete devredildi. Cumhuriyet Hükümeti, Reji’nin sermayesi olan 4 milyon Fransız Frankını Osmanlı Bankası’na ödedi ve Reji’nin yönetimini devraldı. Ayrıca 26.2.1925 gün ve 588 sayılı Yasa, “istihlaki dahiliyeye mahsus tütün mubayaası, iÅŸletilmesi ve tütün ve sigara imali ve satılmasile tütüne müteallik sair umur (…) doÄŸrudan doÄŸruya Hükümetçe ifa edilir” düzenlemesini getirdi.
Böylece Cumhuriyet yönetimi, bu tarihlerde tütün üretimi yapan 170 bin dolayında köylüyü yabancı ÅŸirketlerin sömürüsünden kurtardı. TEKEL, köylünün yaÅŸam düzeyinin yükseltilmesine ve böylece ulusal bilincin geliÅŸmesine katkıda bulunmaya baÅŸladı. Devlet, 1927 yılından itibaren tütün üreticisini desteklemeye baÅŸladı ve tütünü aracılardan deÄŸil, doÄŸrudan üreticilerden satın almaya karar verdi. TEKEL, Milli Korunma Kanunu uyarınca 1947 yılından itibaren tütün üreticilerini desteklemekle görevlendirildi. TEKEL, üzüm ve anason üreticilerine de önemli katkılarda bulundu.
9 Haziran 1930 gün ve 1701 sayılı Yasa ise 588 sayılı Yasanın yerini aldı. Bu Yasaya göre, halkın tüketimi için tütün ve tömbekiyi satın almak, iÅŸlemek, kıymak; bu tütünden sigara, enfiye, ağız ve pipo tütünü yapmak; bu maddeleri markalı, bandrollü ve etiketli kutulara ve paketlere koymak; bunları ülke içinde satmak Devletin tekeli altına alındı. Yalnızca yabancı ülkelere satmak amacıyla yaprak tütün ticareti yapmak serbest bırakıldı.
1928-1932 döneminde Tütün, Tuz ve Alkollü Ä°çkiler (Müskirat) Ä°nhisarlar Ä°dareleri ayrı ayrı faaliyet gösteriyordu. Bu kuruluÅŸlar 1932 yılında birleÅŸtirilerek Ä°nhisarlar Umum MüdürlüÄŸü adını aldı. 1946 yılında ise Tekel Genel MüdürlüÄŸü’ne dönüÅŸtü. (BaÅŸbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu, Tekel Ä°ÅŸletmeleri Genel MüdürlüÄŸü 1986 Yılı Raporu ).
3.6.1986 günlü Resmî Gazete ‘de yayımlanan 3291 sayılı Yasa ile sigara üretiminde devlet tekeli kaldırıldı. TEKEL Genel Müdürü Recai Dıblan Türk tütünü yerine Virjinya tütünü ekimini teÅŸvik edenlere 1973 yılında ÅŸu cevabı veriyordu:
“Türk tütünü dünyanın her tarafında aranan bir meta haline gelmiÅŸtir. Bu suretle de Türk tütünü bitti, Virjinya tütünü ekilmelidir, diyenlere bunun böyle olmadığı ispat edilmiÅŸtir. Çünkü bu Virjinya tütünü ekimini teÅŸvik eden davranışlarda Virjinya tütününü ekmekle beraber yabancı sigara imalatçılarına buyurun Türkiye’de istediÄŸiniz sigarayı yapın veya dışarıdan yurda istediÄŸiniz sigarayı getirin daveti de mevcuttur. Bu ise Cumhuriyet devrinde kapitülasyonlara dönmekten baÅŸka bir mana ifade etmezdi. Ä°ÅŸte Cumhuriyet Müessesesi Tekel’in maruz kaldığı bütün güçlüklere raÄŸmen bu iddiayı yıkmış, biz kendi tütünümüzden kendi sigaramızı yapacağız, tezini inançla savunmuÅŸtur.” (Tekel, Cumhuriyetin 50. Yılında Tekel, Ä°stanbul, 1973, 10)
1881 yılındaki Muharrem Kararnamesi alkollü içkilerin gelirini de Düyunu Umumiye ’ye, diÄŸer bir deyiÅŸle, Osmanlı borçlarının ödenmesine ayırmıştı.
Atatürk Türkiye’si bunu da deÄŸiÅŸtirdi. 1 Haziran 1926 günü yürürlüÄŸe giren 790 sayılı Yasa ile, her türlü alkollü içki üretimi, ithali ve satışı Devlet tekeli altına alındı. Yasanın bir maddesine göre, bu tekelin tamamıyla veya bir bölümünün bir anonim ÅŸirkete devredilmesi mümkündü. Bu iÅŸ Türkiye Ä°ÅŸ Bankası ile Nacella Organizacya isimli bir Leh ÅŸirketine bırakıldı. Bu grup, iÅŸletme hakkını, Ä°spirto ve MeÅŸrubatı Küuliye Ä°nhisarı Ä°ÅŸletme Türk Anonim Åžirketi’ne devretti. Ancak bu ÅŸirketin taahhütlerini yerine getirmemesi üzerine ÅŸirketin iflasına mahkemece karar verildi ve 1571 sayılı Yasayla Ä°spirto ve MeÅŸrubatı Küuliye Ä°nhisarı kurularak Maliye Vekaletine baÄŸlandı. Bu birim 1932 yılında Ä°nhisarlar Umum MüdürlüÄŸü bünyesine alındı.
20 Ocak 2001 günlü Resmî Gazete ‘de yayımlanan 4619 sayılı Ä°spirto ve Ä°spirtolu Ä°çkiler Ä°nhisarı Kanununda DeÄŸiÅŸiklik Yapılması hakkında Kanun ile özel sektöre de belirli koÅŸullara uyulması kaydıyla, alkollü içki üretimi ve ithalatı olanağı tanındı.
9 Ocak 2002 tarihli Resmî Gazete ‘de yayımlanan 4733 sayılı Kanunla, Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol Ä°ÅŸletmeleri Genel MüdürlüÄŸü yeniden yapılandırıldı ve tütün ve tütün mamullerinin Türkiye’de üretimine, iç ve dış alım ve satımına iliÅŸkin usul ve esaslar yeniden düzenlendi.
1 Ocak 2003 tarihinde Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol Ä°ÅŸletmeleri Anonim Åžirketi oluÅŸturuldu. 2 Haziran 2003 tarihinde de TEKEL’e baÄŸlı Sigara Sanayii Ä°ÅŸletmeleri Müessesesi, Sigara Sanayi Ä°ÅŸletmeleri ve Ticareti A.Åž. yapıldı. Alkollü Ä°ÅŸçiler Sanayii Müessesesi ise Alkollü Ä°çkiler Sanayii ve Ticareti A.Åž. biçimini aldı.
Türkiye’de ilk bira fabrikası bir Alman ÅŸirketi tarafından 1888 yılında inÅŸasına baÅŸlanılan Bomonti Bira Fabrikası’dır. Bu ÅŸirket 1890 yılında üretime baÅŸladı. DiÄŸer bir Alman ÅŸirketi de 1910 yılında Nektar isimli bir bira fabrikası kurdu. Ancak Nektar Åžirketi baÅŸarısız kaldı ve 1912 yılında Bomonti Åžirketi ile birleÅŸti. Bomonti-Nektar Åžirketinin sözleÅŸmesi 1938 yılında sona erince, fabrika millileÅŸtirildi ve devletleÅŸtirildi; 1940 yılında Ä°nhisarlar Umum MüdürlüÄŸü’ne devredildi.
1912 yılında Ä°zmir’de Halkapınar’da yabancı sermayece (Bomonti – Nektar ortaklığı) “Aydın” ismiyle bir bira fabrikası kuruldu. Bu fabrika 1931 yılında faaliyetini durdurdu. Ä°ÅŸletme 1940 yılında Ä°nhisarlar Umum MüdürlüÄŸü’ne devredildi.
1934 yılında Ankara’da Gazi Orman ÇiftliÄŸi MüdürlüÄŸü tarafından bir bira fabrikası kuruldu. Bu fabrika 1937 yılında geniÅŸletildi ve 6.7.1939 gün ve 3697 sayılı Yasayla Ä°nhisarlar Umum MüdürlüÄŸü’ne devredildi. Fabrika 1994 yılı sonunda bira üretimini durdurdu.
TEKEL’in çalışmaları yıllar içinde adım adım geriletildi. TEKEL’in yetkileri daraltıldı; piyasa, ulus ötesi tekellere açıldı. TEKEL 1984 yılında yabancı sigara ithalatına baÅŸladı. TEKEL’in satışı ise 2001 yılı Åžubat ayında gündeme geldi. TEKEL, ÖzelleÅŸtirme Yüksek Kurulu’nun 5.2.2001 günlü kararıyla, özelleÅŸtirme kapsamına alındı. Bu kararın ardından da iÅŸletmelerin zayıflatılması, kapatılması veya özelleÅŸtirilmesi gündeme geldi.
1986 yılında özel sektöre, TEKEL ile ortaklık koÅŸuluyla, sigara üretimi izni verildi. 1991 yılında sigara üretimi, ithalatı ve satışı belirli koÅŸullarla serbest bırakıldı. Philip Morris, Sabancı Holding’le birlikte, 1993 yılında Torbalı’da Philsa’yı kurdu. Åžirket sermayesinin yüzde 75’i yabancı ortaÄŸa aitti. R.J.Reynolds de aynı yıl Torbalı’da bir fabrika kurdu ve üretime geçti. R.J.Reynold’un yerli ortağı yoktu (DPT, Sekizinci BeÅŸ Yıllık Kalkınma Planı, Tütün ve Tütün Mamulleri Sanayii Özel Ä°htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000, s.9-13).
TEKEL’in en önemli fabrikalarından biri, Cibali Tütün (Sigara) Fabrikası idi. Bu iÅŸletme 1884 yılında kuruldu ve 1925 yılında millileÅŸtirilip devletleÅŸtirildi. 1970 yılında Ä°stanbul Sigara Fabrikası kuruluncaya kadarki dönemde ülkenin en önemli sigara fabrikası, Cibali Tütün’dü. Cibali Tütün Fabrikası kapatıldı.
TEKEL’in Ä°zmir Sigara Fabrikası 1884 yılında kuruldu. Fabrika 29 Nisan 2002 günü kapatıldı.
TEKEL’in Samsun Sigara Fabrikası da Reji dönemindendi; 1887 yılında kurulmuÅŸtu. 1997 yılında TEKEL’in Samsun Ballıca Fabrikası açılınca, ÅŸehir içindeki Samsun Sigara Fabrikası faaliyetini durdurdu. Fabrika 2008 yılında özelleÅŸtirildi.
TEKEL’in Adana Sigara Fabrikası 1895 yılında kuruldu. Fabrika 2008 yılında özelleÅŸtirildi ve kapandı.
TEKEL’in Malatya Sigara Fabrikası 1925 yılında tütün atölyesi olarak kuruldu. 1939 yılında da Malatya Sigara Fabrikası’na dönüÅŸtürüldü. 2008 yılında özelleÅŸtirildi ve kapandı.
1983 yılında Bitlis’te BEST (Bitlis Entegre Tütün Sanayii) kuruldu. Åžirketin hisselerinin çoÄŸunluÄŸu ünlü ulus ötesi sigara tekeli Rothmans Åžirketi’ne, azınlığı ise Bitlis’teki giriÅŸimcilere aitti. Ä°ÅŸletmenin yapacağı üretim ihraç edilecekti. TEKEL, Rothmans Åžirketi’nin hisselerinin yüzde 25’ini satın alarak bu iÅŸletmeye ortak oldu. Åžirket baÅŸarılı olamayınca üretim tesislerini 1997 yılında TEKEL’e sattı ve faaliyetten çekildi. Böylece TEKEL’in Bitlis Sigara Fabrikası ortaya çıktı. Fabrika 2008 yılında özelleÅŸtirildi ve kapatıldı.
TEKEL’in Ä°stanbul (Maltepe) Sigara Fabrikası 1969 yılında üretime geçti. 2008 yılında özelleÅŸtirildi ve kapatıldı.
TEKEL’in Tokat Sigara Fabrikası 1985 yılında üretime baÅŸladı. 2008 yılında özelleÅŸtirildi ve kapatıldı.
Türkiye’de 2008 yılında 194.282 tütün üreticisi vardı. TEKEL’in sigara fabrikalarının 2008 yılında özelleÅŸtirilmesi veya kapatılmasının ardından 2009 yılında tütün üreticisi sayısı 80.766’ya geriledi.
TEKEL Ä°zmir Ä°çki Fabrikası 1930’lu yıllarda kuruldu. TEKEL’in Alkollü Ä°çkiler San. ve Tic. A.Åž. iÅŸletmesi özelleÅŸtirilerek MEY Ä°çki San. ve Tic. A.Åž.’ye devredildi.
TEKEL Ä°stanbul Ä°çki Fabrikası (PaÅŸabahçe Ä°spirto ve Ä°çki Fabrikası) 1930 yılında bir özel iÅŸletmenin devletleÅŸtirilmesiyle kuruldu. Ä°ÅŸletme, özelleÅŸtirme kapsamında Mey Ä°çki San. Ve Tic. A.Åž.’ye devredildi.
TEKEL Ä°stanbul Likör ve Kanyak Fabrikası (Mecidiyeköy Likör Fabrikası) 1930 yılında üretime geçti. Ä°ÅŸletme, TEKEL’in özelleÅŸtirilme süreci öncesinde kapatıldı.
TEKEL TekirdaÄŸ Åžarap ve Ä°çki Fabrikası 1931 yılında kuruldu. Diyarbakır Ä°çki Fabrikası 1933 yılında üretime baÅŸladı. TEKEL Ürgüp Åžarap Fabrikası 1943 yılında; Elazığ Åžarap Fabrikası 1944 yılında; Çanakkale Åžarap ve Kanyak Fabrikası 1962 yılında; Åžarköy Åžarap Fabrikası 1966 yılında; Urfa Åžarap Fabrikası 1970 yılında; Yozgat Bira Fabrikası 1972 yılında; Karaman Åžarap Fabrikası 1976 yılında; Bilecik Åžarap Fabrikası 1976 yılında; NevÅŸehir Ä°çki Fabrikası 1992 yılında kuruldu. Bu fabrikaların tümü, 27.2.2004 tarihinde yapılan özelleÅŸtirmeyle MEY Ä°çki San. ve Tic. A.Åž.’ye devredildi.
TEKEL Tokat Åžarap Fabrikası 1944 yılında kuruldu. Fabrika daha sonraki yıllarda kapatıldı. TEKEL Gaziantep Ä°çki Fabrikası, bir özel iÅŸletmenin 1930 yılında devletleÅŸtirilmesiyle oluÅŸtu. Ä°ÅŸletme 7 Temmuz 2003 tarihinde kapatıldı. TEKEL Kırıkkale Åžarap Fabrikası 1944 yılında kuruldu. Ä°ÅŸletme 7 Temmuz 2003 tarihinde kapatıldı.
Tekel’in yaprak tütün iÅŸletmeleri de kapatıldı.
1948 yılında TEKEL iÅŸyerlerinde toplam 20.390 daimi ve mevsimlik iÅŸçi, 3523 memur ve 2008 hizmetli çalışıyordu. 1971 yılında çalışan daimî ve mevsimlik iÅŸçi sayısı 64.302, memur sayısı ise 5535 idi. Yüksek Denetleme Kurulu’nun 1987 Kamu Ä°ktisadi TeÅŸebbüsleri Genel Raporu’na (Ankara, 1989) göre, TEKEL iÅŸletmelerinde 1987 yılında 5627 memur, 299 sözleÅŸmeli personel ve 50.369 iÅŸçi istihdam ediliyordu. Ä°ÅŸçilerin 25.415’i Tütün Sanayi Ä°ÅŸletmeleri Müessesesinde, 12.552’si Sigara Sanayi Ä°ÅŸletmeleri Müessesesinde, 4512’si Alkollü Ä°çkiler Sanayi Ä°ÅŸletmeleri Müessesesinde, 3953’ü Tekel Ürünleri Dağıtım Müessesesinde ve 2043’ü de Tuz Ä°ÅŸletmeleri Müessesesinde idi.
TÜTÜN ÜRETÄ°CÄ°LERÄ°NÄ°N SAYISI
TEKEL kayıtlarına göre, 1998 yılında Türkiye’de tütün üreticilerinin sayısı 622.063 idi. Tütün ve Alkol Dairesi BaÅŸkanlığı’nın 2019 yılı faaliyet raporuna göre, Türkiye’de tütün üreticilerinin sayısı 50.040’a inmiÅŸti. DiÄŸer bir deyiÅŸle, yukarıda ele alınan özelleÅŸtirme süreci sonrasında, Türkiye’nin tütün üretimi ve tütün üreticileri büyük darbe yedi. Yüzbinlerce tütün üreticisi, TEKEL’in özelleÅŸtirilmesi sonrasında tütün üretiminden koptu ve geçim saÄŸlayabilmek için kentlere göç etmek zorunda kaldı. Türkiye’de iÅŸsizliÄŸin artmasında önemli etmenlerden biri, TEKEL’in özelleÅŸtirmesidir.
Tekel kayıtlarına göre, tütün üreticilerinin sayısı 1997-2003 döneminde aÅŸağıdaki biçimde geliÅŸti.
YIL TÜTÜN ÜRETÄ°CÄ°SÄ° SAYISI
1997 560.380
1998 622.063
1999 568.121
2000 583.474
2001 478.022
2002 401.236
2003 333.761
TEKEL’in tasfiye edilmesi sürecinde, 3.1.2002 gün ve 4733 sayılı Kanunla (Resmî Gazete, 9.1.2002) Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkol Piyasasının Düzenlenmesine Dair Kanun kabul edilerek Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu (TAPDT) kuruldu. Bu kurum 24.12.2017 tarihli 696 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kapatılarak, bu konudaki görevler Tarım ve Orman Bakanlığı Tütün ve Alkol Dairesi BaÅŸkanlığı’na devredildi.
Tütün ve Alkol Dairesi BaÅŸkanlığı’nın 2019 yılı faaliyet raporuna göre, Türkiye’de 2019 yılında sözleÅŸmeli tütün üretimiyle uÄŸraÅŸan üretici sayısı 50.040 idi. Bu üreticilerin bölgelere göre dağılımı ÅŸöyleydi:
Bölge Üretici Ekim Alanı (Dekar)
Ege 32.949 656.001
Karadeniz 7.019 80.068
Marmara 1506 20.134
DoÄŸu Anadolu 110 1527
GüneydoÄŸu Anadolu 7.024 143.615
Akdeniz 1.432 19.170
TOPLAM 50.040 920.515
Bir dönem büyük bir tütün ihracatçısı olan Türkiye 2019 yılında 46.515.120 kg. Tütün ihraç etti ve 253,4 milyon Dolar kazandı. Buna karşılık 107.422.175 kg. Tütün ithal etti ve 541,8 milyon dolar harcadı. TEKEL’in özelleÅŸtirilmesi, sigara üretiminin yabancı tekellerin eline geçmesine ve tütün ithalatının artmasıyla Türk tütün üreticilerinin tasfiye olmasına neden oldu.
Bugün giderek artan iÅŸsizliÄŸin nedenlerinden biri, TEKEL’in özelleÅŸtirilmesidir.
Yorum: skucukyazici@yahoo.com