BORÇLAR VE EKONOMİ

BORÇLAR VE EKONOMİK ÇIKMAZ

Ersin DEDEKOCA

Merkezi Yönetim Bütçesi (MYB)’nin 2023 yılı ilk 6 aylık sonuçlarını incelediğimiz önceki

yazımız bizi, “faiz giderlerindeki çok hızlı artış” ve “kamu borçlanmadaki

inanılmaz/önlenemez yükseliş” gerçekleriyle yüzleştirmişti.1 Bu durumda yeni yazımızı,

2002 yılından bu yana böylesi devasa bir borçlanmaya yol açan ve bugün ülkenin yaşadığı

ekonomik krizin ve fakirleşmenin nedenlerine ayırmasak olmazdı.

MYB AÇIĞININ FİNANSE EDİLMESİ

Bilindiği gibi MYB açıklarının finansmanı için kimi zaman vergilerin artırılması, bazen iç

ve dış borçlanma, bazen özelleştirme gelirleri, bazen de vergi afları kaynak olarak

kullanılmaktadır. Bütçe açıklarının finansmanının en son fakat en çok başvurulan şekli “iç

borçlanmadır”. Ancak bu konudaki yaygın uygulamaları iki başlıkta görmekteyiz.

İlki merkez bankası hazineyi finanse etmek için “para arzını arttırır” ki, iktisatçılar buna “açık

finansman (deficit financing)” derler. İkinci yol ise “borçlanmak” tır.2

Borçlanabilmek için yurt içinden ya da yurt dışından birilerinin size borç vermeye gönüllü

olması gerekir. Eğer bir ülke borcunu ödemekte zorlanıyor; “yüksek enflâsyon” ve “cari açıkla”

karşı karşıya ise borç verenler, yeni borç için isteksiz davranırlar.3 Bu durumda borç arayan

ülke, bu isteksizliğin bedeline yüksek faiz vererek katlanmak zorunda kalır.

Bütçe açığı veren ülke, bir yandan borç bulma çabasına girerken aynı zamanda da bütçe

açığını azaltmaya, “kamu harcamalarında tasarruf” etmeye ve” önceliklendirme” konusuna

önem vermeğe çalışır. Bunun için “somut eylem plânlarını” yürürlüğe koymak zorunda kalır.

• Küresel Bir Örnek

Küresel ekonominin son 40 yıllık gelişimine baktığımızda ülkelerin, artan “likidite” ve

“sermaye hareketleri serbestisi” sayesinde bolca borçlandığını görmekteyiz. Bu

bağlamda 2023 yılının ilk çeyreği itibarıyla “küresel borç stokunun” 304.9 trilyon Amerikan

Doları ($) olduğunu izlemekteyiz. Bu borcun 204.7 trilyon $’lık kısmı gelişmiş ülkelerin; 100.7

trilyon $’ı ise gelişmekte olan ülkelerindir. Borçlanmada başat konumu 91.9 trilyon $ ile reel

sektör çekmekte, bu sektörü 85.7 trilyon sayısıyla devlet (kamu kesimi), 69.8 trilyonla finansal

sektör ve 57.6 trilyon ile de hane halkı işgal etmektedir.

2008’de yaşanan küresel finansal krize baktığımızda, bunun temelinde “aşırı borçlanma” ve

“küresel mal ve hizmet seviyesini” katbekat aşan “türev işlemler” olduğunu görmekteyiz.

Bankalar ve küresel firmalar borç stokları nedeniyle ya battı ya da hükümetler ve

uluslararası finansal kurumlarca kurtarıldı.

2010 yılında IMF denetime giren Yunanistan’da borçlanmanın nedeni olarak emekliler

gösterilmişti. Bu kesimin maaşları donduruldu, emekli aylıklarındaki artış oranları azaltıldı.

Üstelik bunlar, sol bir hükümet olan Syriza yönetimi uygulamıştır. (Şimdi Türkiye’de bu

yaklaşımı sağ bir yönetim yapmaktadır).

Ancak bu modelin de tam başarılı olduğunu söyleyemeyiz. Yunanistan’ın borç yükü (Borç

stoku/GSYH) hâlâ yüzde 175 düzeyinde seyretmektedir. Aslında borç yükü tek başına

borçlanma sorunuyla ilgili yeterli bilgiyi vermez; borcun vadesi, iç borç/dış borç oranı,

ulusal para ile döviz cinsinden alınan borçların oranı, borcu verenin kimliği (fonlar,

hükümetler, bankalar) vb. etmenler de söz konusudur.

Uygulama örneklerine baktığımızda, borçlu ülke eğer borçlarını ödemekte zorlanıyorsa

alacaklıların, ekonominin tekrar “borçlanabilir niteliğe” erişmesi için ülkeye daha çok borç

verebildiğini izlemekteyiz. Örneğin Yunanistan’ı 2010 yılında borçlarını ödeyebilir hale getirmek

için en önemli iki alacaklı ülke, Almanya ve Fransa (toplam borç içerisindeki payları

yüzde 60’a yakındı), IMF’yle birlikte Yunanistan’ı batmaktan kurtarmıştı.

CARİ AÇIĞIN DENKLEŞTİRİLMESİ

Bir ülkenin cari açığını/fazlasını hesaplamak için “ödemeler dengesi/cari denge” ve “sermaye

hesabına” ihtiyaç duyulmaktadır. Cari dengeyi ise; “mal dengesi”, “hizmetler dengesi”, “yatırım

gelirleri dengesi” ve “cari transferler” toplamı oluşturur.

Cari dengeyi oluşturan unsurlarına kısaca değinmemiz halinde, bunun unsurlarını da

aşağıdaki başlıklarda toplayabiliriz:

Mal dengesi: Ülkenin ithalat ve ihracatı arasındaki farktır.

Hizmetler dengesi: Sigorta, turizm gibi verilen hizmetler karşılığında alınan döviz ve

satılması halinde ödenen döviz farkıdır.

Yatırım dengesi: Doğrudan ya da dolaylı olarak ülkenin yurt dışına yaptığı yatırımların döviz

bedeli ile ilgili ülkeye yabancı ülkelerin yaptıkları yatırımların döviz bedeli arasındaki farktır.

Yurt dışında çalışan işçilerin getirdikleri döviz bedeli de cari transfer olarak

adlandırılmaktadır.

Sermaye hesabı ise, yabancı ülkelere yapılan özel ve kamu yatırımları veya verilen kredilerle,

ülkeye yapılan yabancı yatırımlar veya yurt dışından alınan kredileri gösterir.

Cari dengeyi oluşturan bu unsurların toplamı eğer pozitif ise, bu durum cari

fazlanın olduğu; negatif çıkması ise, cari açığın varlığı anlamını taşımaktadır.

Cari açığın denkleştirilmesi bağlamında gerek dış ticaret gerekse hizmet ve yatırım

dengesinde olabilecek değişimler kurumsal önlemlere, konjonktüre ve zamana bağlıdır.

Bu durumda, cari hesap açıkları “kısa vadede” genellikle sermaye hesabının yurt dışı krediler

kalemiyle denkleştirilir. Yine bu konudaki bir diğer kısa vadeli denkleştirici unsur da, yabancılara

yapılan özelleştirme satış gelirleri ve yine yabancılara yapılan taşınır/taşınmaz

mal (ülke varlıkları) satışları olmaktadır.

• Net Hata ve Noksan

Ödemeler dengesini oluşturan yukarıda belirttiğimiz dört denge de (+) veya (-) değerli olabilir.

“Bilanço denkliği” mantığı gereği bu dört dengenin toplamının sıfıra eşit olması

gerekir.

+/- Cari İşlemler Dengesi +/- Sermaye Hesabı +/- Yatırım Hesabı +/- Rezerv Varlıklar = 0

Ancak çeşitli kayıt hataları veya eksiklikleri nedeniyle bu hesapların toplamı uygulamada

sıfırdan büyük ya da küçük çıkmaktadır. Bu durumlarda dengeyi sağlayabilmek için ortaya çıkan

fark, ters işaretli olarak “net hata ve noksan (NHN)” adı altında yazılır ve böylece

ödemeler dengesi aşağıdaki şekli almış olur:

+/- Cari İşlemler Dengesi +/- Sermaye Hesabı +/- Yatırım Hesabı +/- Net Hata ve Noksan +/-

Rezerv Varlıklar = 0

Yukarıdaki denklemde NHN (+) ise, ülkeye kaynağı bilinmeyen bir döviz girişi olmuş; (-) ise,

ülkeden kaynağı bilinmeyen bir döviz çıkışı olmuş demektir.

NHN kalemi için standart bir miktar ya da orandan söz edilemez. Buna karşılık bu miktarın

yüksekliği ve sürekli aynı yönde gelişiyor olması kayıtların, ölçümlerin,

hesapların ve anketlerin doğru olmadığı yönünde kuşkuları artırır. 2010 yılından buyana

Türkiye’deki uygulamaya baktığımızda, bu rakamın sürekli ve düzenli olarak

arttığını izlemekteyiz: (mia.$) 2011: 12.0; 2012: 0.7; 2013: 0.9; 2015: 9.2; 2016: 10.2; 2018:

22.7; 2021: 8.0; 2022: 24.2 (Cumhuriyet tarihinin rekoru)

• Devasa Net Hata ve Noksana karşın Artan Dış Borçlanma

Aşağıdaki tablonun incelenmesinden de anlaşılacağı gibi, Türkiye’de, NHN’ın (+) olduğu

yıllarda cari açığı tümüyle kapattığı, 2018 dışında hiç olmamıştır. Bu gözlemden

çıkarılacak sonuç, ülkenin genellikle negatif bakiyeye veren cari dengesindeki açık,

genelde dış borçlanma ve ülkeye giren sıcak para ile kapatılmaktadır. İşte dış

borçlanmanın her yıl düzenli artmasının bir nedeni de, yazımızın sonraki bölümünde

de göreceğiniz gibi, 2008’den sonra sürekli artan cari açığın finansmanı sorunsalı

olmuştur.

TÜRKİYE’NİN SÜREKLİ YÜKSELEN KAMU BORÇ STOKU

Ülkenin kamu borç stoku, Cumhuriyetin 79ncu yılında (2002) 258.9 mia. TL iken, son 20

yılda şaha kalkarak, 2023 yılı Haziran ayı itibarıyla 5.6 trilyon TL’ye erişmiştir. Bir başka

anlatımla, son iki yılda borç stoku, aşağıdaki “AB Tanımlı Toplam Borç Stoku Grafiği

(milyon TL)”nde görüleceği gibi ikiye katlanmıştır.

Grafiğin ve gerisindeki detayın incelenmesinde yapılabilecek çıkarımları aşağıda özetlemeye

çalıştık:

- Borçlanmanın en hızlı arttığı dönem, 2017 yılı Anayasa değişikliğiyle Cumhurbaşkanlığı

sistemine geçilmesi sonrasında 2020’den bu yana uygulanan, temelinde “faiz neden enflâsyon

sonuç” şeklindeki ve iktisat kuramında yeri olmayan “yanlış” para politikası.

- Devamlı gönderme yapılan 2002 krizinde Türkiye’nin “toplam dış borç stoku” 113

mia.$ dı. Bugün gelinen noktada bu stok 475 mia. $’ düzeyindedir. Diğer yandan 2001’de

bu borcun yüzde 14’ü kısa vadeliyken şimdi bu oran yüzde 33,6’ya yükselmiştir.

- Kamu net borç stoku, Cumhurbaşkanlığı yönetim sistemine geçildiği 2017 yılında 255

mia. TL iken 2023 Haziran ayında 2.934 mia.TL oldu. Yani kamu net borcu 5 yılda

11 kat artmıştır.

- Bu arada ülkenin toplam borcunun yapısı da değişti. 2023 Haziran ayı itibarıyla kamu

borç stokunun yüzde 54’ü döviz cinsine dönüşmüştür. Bu borcun vadesi de kısa olunca

döviz kuru artışları karşısında ülke savunmasız hale düşmüştür.

- İç borç stokunun yüzde 76,3’ü bankaların elindedir. Bunda kamu bankalarının payı yüzde

38,3 olup bu ağırlık, kamu bankalarının bilançolarında “nitelik bozulması” şeklinde

yansımaktadır.

Grafiğin hatırlattığı yukarıda özetlediğimiz gerçeklerin yanında aktarmamız gereken bir diğer

olgu da, Türkiye’nin bu aralar yana yakıla borç arama durumudur. Öyle ki, son

Cumhurbaşkanlığı Kabinesine üye seçiminde bile bu husus önemli rol oynamıştır. Bu

durumun nedeni de, borç ödeme takviminde vadesi gelen borçlardır. Dış borçlanmada

vadenin kısalması ülkeyi, yaşamakta olduğumuz “borç ödeyememe” noktasına taşıdı.

NİÇİN BU KADAR BÜYÜK KAMU BORÇLANMASI YAPILDI?

Yanıtı tersten giderek yapmaya çalışırsak, yol, köprü, havalimanı, şehir hastaneleri gibi büyük

projelerin “yap-işlet- devret”, daha doğrusu KÖİ8 yöntemiyle yapıldığını biliyoruz.9

Keza 2002 öncesinde, 79 yıldaki borçlanma tutarı olan 258 milyar TL’yle yapılan kamu

varlıklarının önemli bir kısmının da ( yüzlerce fabrika, arazi, kamu tesisi) 70 mia.$’a

özelleştirildiği ve bunun da 2002 sonrasında harcandığı da bildiğimiz bir diğer

gerçektir.

2003-2023 döneminde inanılmaz bir borçlanmaya gidildi. 2002 yılında Cumhuriyet’in 79.

yılıydı, gelip geçen 79 yılda onlarca hükümetin yaptığı toplam kamu borcu 258.9 mia. TL idi.

Aradan geçen 22 yılda kamu borç stoku 5.358 mia.TL artarak 5.617 mia.TL’ye ulaştı.

Ülkenin 2002-2023 yılları arasındaki 22 yıldaki “kamu borçlanmasını, (mio. TL) olarak

aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz.

Görüldüğü gibi son 22 yılda 2.985 mia.ı anapara ve 1.460 mia.ı faiz olmak üzere

toplam 4.446 mia.TL borç geri ödemesi yapılmasına karşın geriye, sadece ana

parası 5.617 mia .TL olan borç bulunmaktadır. Üstelik bu borcun ortalama vadesi 20-

30 yıl değil, 5,7 yıl olarak hesaplanmaktadır.

Türkiye’nin 2002-2023 yılları arasındaki “kamu borç servisini” (bin TL) aşağıdaki tabloda

topluca görebiliriz.

Türkiye’nin son 22 yılda bu kadar hızlı ve büyük tutarda borçlanmasının gerisinde yatan

başat nedenleri aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz:

- Bu ülkede yaşayanlar yıllar boyunca borçtan çok çekmiştir. Türkiye önce Osmanlı Devleti’nin

borçlarını ödedi. Bu ödeme 1954’e kadar sürdü. Sonra her yaşanan döviz krizinde IMF’ye

başvurdu ve çeşitli programları uygulamak zorunda kaldı. Son yaşanan krizde ise, inat uğruna

IMF’e gitmemeyi tercih etti. Ancak bu kararının bedelini de, IMF faizinden daha

yüksek faiz oranıyla borçlanmak zorunda kalarak ve ülke dengelerini bozarak ağır

ödemek zorunda kaldı.10

- MYB sürekli açık verdi; borç geri ödemesi genellikle yeni borç ile yapıldı; sonunda

borçların önemli bir kısmı anapara ve faiz ödemlerine gitti. 22 yılda alınan borçlar

için ödenen faiz 1.460 mia. TL’nı buldu.

- AKP’nin oluşturduğu Hükümet (2017 yılından bu yana sadece Cumhurbaşkanı diye okuyun),

bir taraftan dış ticarete konu olmayan inşaat sektörünü teşvik ederken diğer taraftan

kendisi de yeni binalar yaparak bu sektöre destek verdi. Adliye sarayları, bakanlık

binaları vb. inşa ettirerek bu sektöre kaynak aktarırken, 20 yılda tek sanayi

işletmesi kurmadı, tam aksine elden çıkardı. Halbuki sanayi sektörü, özellikle yeni

teknolojiler içeren katma değeri yüksek dallarda, bir süre içinde kendini amorti ettiği gibi,

ekonomik ömrü boyunca bazı yenilemelerle hem istihdam hem de kâr ve vergi yoluyla ulusal

gelirin artmasına, yani borçlanma yapmaksızın kaynak yaratmaya katkıda bulunurdu.

- Bütçe içerisinde cari transferlerin payı yüzde 40’ın üstüne çıktı. Bu kalemin içinde KİT

zararları, SGK zararları, sosyal yardımlar ve mültecilere yapılan sağlık ve diğer harcamalar da

bulunmaktadır. Cumhurbaşkanlığı, seçim sonrası uygulamaya başladığı ekonomi

programında sadece bu kalemdeki “emekli maaşlarını” krizin nedeni olarak değerlendirdi.

- Kamu kesimi borçlanma maliyeti özellikle, 2017 Anayasa oylaması sonrası siyasal

rejimin değişmesiyle hızla arttı. 2018’de iç ve dış borç için 68,6 mia. TL faiz ödenirken,

2022 yılına gelindiğinde faiz ödemesi yüzde 400 artarak 275 mia. TL’ye yükseldi.11

Sadece 2023’ün ilk altı ayındaki ödemelerin, iç borçlanma faizi için 179 mia.,

anapara için 121 mia. TL olduğu düşünüldüğünde konunun endişe veren boyutu daha

iyi anlaşılır.

SONUÇ YERİNE

MYB sürekli açık vermesi; borç geri ödemesi genellikle yeni borç ile yapılması, sonunda yeni

borçların önemli bir kısmı anapara ve faiz ödemlerinde kullanılması; bu kadar

borçlanmaya rağmen kamu borç stokunun hâlâ 5.6 trilyon TL’de kalması, bu borcun

ortalama vadesinin 5,7 yıl olması ve giderek çok hızlı artan “kamu finansman

maliyeti” bir ülke için oldukça tehlikeli ve zor bir süreci işaret etmektedir.

Diğer taraftan tüm bu gelişmeler, mevcut politikalarla Türkiye’de düşük ve orta gelirli

sınıfın yakın dönemde (5-10 yıl) ayakta kalmasının oldukça zor olacağını

göstermektedir. Bu durumda “gelir ve servet dağılımının" daha da kötüleşmesi güçlü

bir olasılıktır. Bu da istikrarlı ve etkin bir “efektif talebin” olmayacağı ve “stagflâsyon

krizini” bekleyenlerin haksız çıkmayacağı anlamına gelmektedir.

Tersine bir gelişme mümkün mü? Elbette mümkün. Bunun da yolu “akılcı maliye

politikasından” geçmektedir. Bu politika ki, tüm ekonomik sıkıntıları toplumun tüm

kesimlerine “maktu bir eşitlikle” değil, “taşıyabilecekleri bir oran ile

paylaştırılması ve gelir transferine yol açan KKM uygulamasından

vazgeçilmesiyle sıkı bağlantılıdır.

Keza, iktisat bilmeden çok konuşanların ağızlarına sakız ettikleri “politika faiz oranıyla” kısa

vadeli çözüm çözümler bulanabilir. Tüm bu öneriler vergi, harcama ve borçlanma

politikasını değiştirmeyi ve belli kesimleri (çeşitli nedenlerle) desteklemekten ve

yönetime ortak etmekten vazgeçmeyi gerektirir. Bu da “mevcut siyasal sistemle” çok zor

görülüyor.

Ersin Dedekoca 15 Ağustos 2023

Yapılan Yorumlar